توصیه‌های حفظ سلامتی در طب سنتی برای حجاج

فریضه حج یکی از فروع دین و از مهمترین دستورات عبادی برای تعالی روح و تکمیل دین است و انجام صحیح و بی عیب و نقص اعمال و مناسک حج مشروط به سلامت بدن و قدرت و توانایی جسمی است. عزیزانی که این ایام مبارک را تجربه کرده اند می دانند که تندرستی و نشاط تا چه حد برای گذران راحت و شیرین این فریضه سنگین عبادی ضروری است و آنچه در این مقاله مختصر به شما عزیزان تقدیم می شود راهکارهای ساده حفظ سلامتی در روزهای با برکتی است که با کوچکترین خطا به سخت ترین روزها تبدیل خواهند شد. پیش از شروع سفر معنوی خود چندین بار این مطالب را بخوانید و آنچه باید را تمرین کنید و وسایل و مواد مورد نیاز را تهیه فرمایید و با آمادگی کامل عازم شوید. باشد که با چشیدن شیرینی لحظات وصال معبود ما را از دعای خیر خود محروم نفرمایید.

آشفته خوری:

یکی از مشکلات مهم و بیماری‌زا در نحوه تغذیه در زمان سفر حج درهم‌خوری و آشفته‌خوری است. باید توجه داشته باشید که معده ما در یک زمان فقط یک نوع غذا را می‌تواند هضم کند و اگر چند نوع غذا به صورت مخلوط در آن وارد گردد دچار سردرگمی می‌شود و اختلال در هضم بوجود می‌آید. خصوصا اگر فرد معده‌ای ضعیف یا سرد و دارای رطوبت داشته باشد یا در سنین بالای عمر به سر برد که مسلما جهاز هاضمه در ضعیف‌ترین حالت خویش است.

مصرف نوشابه به طور کلی توصیه نمی‌شود و در صورت عطش می‌توانید آب و مایعات سالم را ۱۵_۱۰ دقیقه قبل از شروع غذا مصرف نمایید و از نوشیدن آن‌ها در وسط غذا یا سریعا پس از غذا جدا خودداری نمایید.

پرخوری:

مشکل دیگری که به صورت شایع میان حجاج محترم وجود دارد، مصرف بیش از حد غذاست. با توجه به در دسترس بودن انواع غذا با حجم زیاد و تنوع و کیفیت خوب برخی افراد برای مصرف بیشتر غذا وسوسه می‌شوند و بیش از حد نیاز خود مصرف می‌نمایند. این امر علاوه بر آن که معده و سیستم گوارش را دچار زحمت و فشار می‌کند، انرژی قابل توجهی از فرد می‌گیرد و او را خسته و کم‌توان و سنگین می‌سازد و این موضوع در ایامی که لازم است حجاج گرامی توان خود را برای امور عبادی و مناسک حج صرف کنند، پسندیده نیست.

غذاهای ناآشنا:

هر چند سیاست کلی آشپزخانه مرکزی مکه و مدینه در ایام حج بر آن است که غذاهای متعارف ایرانی را طبخ نماید، اما چنانچه با نوعی از غذا برخورد نمودید که قبلا آن را مصرف نکرده‌اید و یا قبلا با مصرف آن دچار ناسازگاری گوارشی شده‌اید لطفا از مصرف آن خودداری فرموده و پرهیز نمایید.

نوشیدن آب کافی:

حجاج محترم توجه داشته باشند از مصرف آب کافی با دمای مناسب در هوای گرم و هنگام فعالیت بدنی شدید و تعریق غافل نشوند.

• چنانچه مکانیسم عطش در شما فعال است و هنگام کم‌آبی به زودی متوجه می‌شوید، به محض احساس تشنگی از آب سالم و بهداشتی با دمای مناسب استفاده کنید.
• آب چنانچه خیلی سرد باشد مشکلات جدی برای سیستم گوارش و سیستم مغز و اعصاب شما بوجود می‌آورد و حتی ناگهان سر کشیدن آب یخ می‌تواند منجر به سکته ناگهانی شود.
• آب گرم نیز در فصول گرم برای رفع عطش مناسب نیست و عوارض خاص خود را دارد. پس با آبی که در خنکی اعتدال دارد به میزان مورد نیاز عطش خود را برطرف سازید.
• چنانچه از آن دسته افرادی هستید که فرآیند عطش در بدن شما فعال نیست و متوجه میزان مورد نیاز بدن خود به آب نمی‌شوید برای آب نوشیدن برنامه‌ریزی کنید و هر ساعت مقدار مناسبی آب بنوشید. یک شاخص خوب برای اطمینان از رفع کم‌آبی بدن، توجه به رنگ و حجم ادرار است. ادرار شما باید از نظر حجم همانند پیش از سفر و از نظر رنگ، زرد روشن (به رنگ کاه) باشد. خصوصا سالمندان گرامی معمولا متوجه میزان تشنگی خود نمی‌شوند و ناگهان با عارضه کم‌آبی بدن دچار غش و کاهش سطح هوشیاری می‌گردند.

میان وعده:

برخی از تنقلات سالم مانند بادام، توت خشک، مویز و کشمش با وجود آن که انرژی خوب و سالمی به شما می‌رسانند گوارش شما را مشغول و سنگین نمی‌کنند و در هنگام شب‌زنده‌داری و یا هنگام ضعف بنیه شما را یاری می‌رسانند.

افزایش ایمنی با پیاز:

مصرف مقدار کمی پیاز در کنار غذا می‌تواند بیماری‌های سفر را از شما دور سازد و بدن را با شرایط جدید سازگار کند. اما از آنجایی که طبیعت پیاز گرم و خشک شدید است در هوای گرم نباید زیاد مصرف شود و یکی دوبار استفاده از آن کافی است و زیاده‌روی در خوردن پیاز در فصل گرما و در اقلیم گرم می‌تواند بیماری‌زا باشد.

نوشیدنی‌های خنک:

به همراه داشتن دانه‌های لعابی و خنک مانند خاکشیر، تخم بالنگو، تخم شربتی و تخم ریحان و افزودن آن‌ها به آب نوشیدنی به همراه آبلیمو و شکر می‌تواند از گرمازدگی جلوگیری کند و توان شما را در برابر شوک‌های حرارتی افزایش دهد. مراقب باشید که نوشیدنی خود را بیش از حد شیرین نکنید.

عوارض افراط در گوشت‌خواری:

از دیدگاه طب سنتی مصرف بیش از حد گوشت عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت بیماری‌زایی خواهد داشت که با توجه به شرایط خاص تغذیه در ایام حج خصوصا در فصل گرما لازم است مورد توجه قرار گیرد.

• مصرف روزانه گوشت (چه قرمز و چه سفید) به سیستم گوارش یعنی معده روده و کبد فشار وارد آورده موجب نابسامانی هضم، دل‌درد، یبوست، خستگی عمومی و کسالت در فضای شکم و همچنین در کل بدن می‌گردد.
• تا می‌توانید مصرف گوشت را یک روز در میان کنید و اگر وعده غذایی گوشتی بود از مصرف گوشت آن خودداری کنید و بقیه غذا را میل فرمایید تا عوارض آن را به حداقل برسانید.
• ناگفته پیداست که مصرف دو وعده گوشتی در یک روز یعنی هم نهار و هم شام چه عوارض شدیدی می‌تواند بر جای بگذارد. خصوصا این مشکلات در سالمندان بیش از جوانان نمود پیدا می‌کند و در سنین بالا که سیستم هاضمه توانایی سابق خود را ندارد در مواجهه با غذاهای غلیظ و سنگین با دردسر بیشتری روبرو خواهد شد.

گرمای شدید هوا در عربستان سعودی در این ایام شرایط ویژه‌ای جهت تدابیر و مراقبت‌های آب و هوایی ایجاد می‌کند:

• از قرارگیری مستقیم در معرض تابش آفتاب جدا خودداری کنید. گرمازدگی و کاهش آب بدن و عوارض عصبی و عضلانی ناشی از آن ممکن است تا مدت‌ها شما را زمین‌گیر کند.
• از قرارگیری مستقیم در معرض کولرهای گازی و خنک کننده‌های قوی جدا خودداری کنید. هر چند این کار بسیار مطبوع است اما سرماخوردگی و عفونت‌های سیستم تنفسی و گرفتگی‌های عضلانی و … را به همراه دارد، خصوصا اگر با سر و بدنی عرق کرده در این موقعیت قرار بگیرید.
• اگر با یک دستمال نخی عرق خود را خشک کنید به خنک شدن بدن خود کمک خواهید کرد.
• همیشه یک شال یا چفیه به همراه داشته باشید تا در صورت قرارگیری ناخواسته در معرض باد کولر در اتوبوس‌ها یا مساجد و … سریعا سر خود را بپوشانید.
• تغییر اقلیم و تفاوت منطقه‌ای ایران و عربستان نیز می‌تواند در برخی از افراد ایجاد واکنش کند. برخی با حالت‌های خواب‌آلودگی و کسالت و برخی با عوارضی چون اسهال و استفراغ و ناسازگاری گوارشی عکس‌العمل نشان می‌دهند. برخی از افراد نیز مدتی دچار منگی و کدورت حواس می‌گردند اما خوشبختانه در صورت مقاومت با گذر زمان این حالات برطرف می‌گردد و بدن به حالت عادی برمی‌گردد.

تنظیم خواب در ایام سفر حج امری بسیار مهم و حساس است. اگر با شور و شوقی که برای زیارت و اعمال عبادی در این سفر معنوی وجود دارد، میزان خواب مورد نیاز فرد کاهش یابد و شب بیداری‌های طولانی تکرار گردد آرام آرام بنیه و توان فرد کاهش می‌یابد و شاید در روزهای سخت اعمال واجب موجب ناتوانی و بیماری گردد.

•  برای استفاده بهتر از سفر مبارک حج و برخورداری از اعمال و عبادات … بایستی از مدتی قبل از سفر خود را به کمتر خوابیدن عادت دهید و ساعات خواب و بیداری خود را نزدیک به شرایط سفر تنظیم نمایید تا بدن شما عادت کند و در ایام حج عکس‌العمل بیمارگونه‌ای نشان ندهد.
• هرچند که از دیدگاه طب سنتی خواب فقط باید در شب اتفاق بیافتد و خواب روز بیماری‌زا و مضر است اما با توجه به شرایط خاص آب و هوایی در این ایام بهتر است برای پیشگیری از گرمازدگی، شب‌ها به مسجدالحرام یا مسجدالنبی یا سایر مکان‌های عبادی تشریف ببرید و کمبود خواب شبانه را در بخشی از روز جبران نمایید.
•  حداقل ساعت خواب مورد نیاز برای حفظ توان و قوای بدن خصوصا در سالمندان شش ساعت خواب کامل می‌باشد. حداکثر خواب نیز حدود نه ساعت است و چنانچه از این مقدار بیشتر گردد به کسالت و خستگی و نهایتا بیماری منجر خواهد شد. خواب مطلوب و معتدل 7-8 ساعت و بهترین ساعت آن در شب است.
• دمای اتاق خواب بایستی معتدل باشد و هم گرمای آزاردهنده و هم سرمای زیاد کولرهای گازی و جریان مستقیم باد می‌تواند شما را بیمار کند.

جلوگیری از یبوست:

یکی از مشکلات جدی در ایام سفر حج خصوصا در فصل گرما کندی کارکرد روده‌ها در دفع مواد زائد است. این مشکل با کاهش آب بدن و تعریق و مصرف نامناسب نوشیدنی‌های سالم تشدید می‌شود. همچنین مصرف غذاهای غلیظ و سنگین مثل گوشت‌خواری افراطی و مصرف برنج سفید در وعده‌های مکرر از عوامل ایجاد یبوست است.

به هم خوردن ریتم خواب و بیداری و اختلال در نظم دفع صبحگاهی روده‌ها نیز در بسیاری از افراد بی‌تاثیر نیست و بایستی در شرایط جدید، وضعیت حرکات روده‌ای خود را منظم کنند.

تغییر اقلیم و مسافرت طولانی مدت و تغییر شرایط آب و هوایی نیز بر این عارضه تاثیرگذار است که همگی با یک برنامه صحیح طبق تدابیر طب ایرانی قابل اصلاح و پیشگیری است.

• لطفا بصورت برنامه‌ریزی شده و به مقدار کافی آب خالص و سالم بنوشید. مصرف مکرر آب‌میوه‌های سرشار از قند و یا میوه‌های ناآشنا با بدن شما جای آب سالم را می‌گیرد.
• لطفا مصرف گوشت و برنج را به ۴_۳ وعده در هفته کاهش دهید و حتی‌الامکان برای خود غذای جایگزین سرشار از سبزیجات و صیفی‌جات تعریف کنید.
• پیاده‌روی و تحرک کافی و منظم نیز می‌تواند از یبوست جلوگیری کند.
• ساعت خواب و بیداری خود را منظم کنید  تا ساعت مشخصی برای دفع روده‌ها پیدا کنید.
• مصرف حداقل هفت عدد زیتون با وعده غذایی روزانه، مصرف انجیر خیسانده همراه با آب آن ، مصرف مخلوط آب ولرم و خاکشیر یا آب ولرم و تخم ریحان و یا مصرف برگه زردآلو و انواع مشابه آن می‌تواند در پیشگیری از یبوست یا درمان آن  مفید باشد.

مدیریت تعریق:

یکی از روش‌های پاکسازی بدن از سموم و ایجاد تعادل حرارتی در بدن از دیدگاه طب ایرانی، تعریق است که باید به خوبی مدیریت شود.باید بدانیم که تعریق برای بدن مفید است و نباید جلوی ریزش آنرا گرفت. مصرف ضدعرق‌های موضعی چه طبیعی و چه شیمیایی کاری مضر و بیماری‌زاست.

• هنگام تعریق به میزان عطش، آب خالص و سالم بنوشید و اگر حس عطش خوبی ندارید (که در سالمندان بسیار دیده می‌شود) بصورت منظم و برنامه‌ریزی شده در فواصل مشخص آب بنوشید.
• استحمام منظم موجب رفع بوی عرق و پاکسازی پوست از سموم تخلیه شده همراه با عرق می‌شود و پس از تعریق به حس خوشایند سبکی و نشاط منجر می‌گردد. هنگام استحمام نیازی به استفاده مکرر از شوینده‌های قوی نیست.
• استفاده از لباس‌های نخی و کتان و پرهیز از الیاف مصنوعی و پلاستیکی به تعدیل تعریق و کاهش عوارض آن کمک می‌کند. لباس حجاج باید سبک. آزاد و دارای منافذ مناسب جهت تهویه هوا باشد و ترجیحا از رنگ روشن استفاده شود.
• هنگام تعریق از قرارگیری مستقیم در مقابل کولر و سایر سرمازاها اکیدا خودداری فرمایید تا از عوارض سرماخوردگی و سینوزیت در امان بمانید و در شرایطی که به ناچار در فضایی سرد قرار گرفتید با لباس اضافه‌ای که همیشه باید همراه داشته باشید خصوصا سر و صورت خود را بپوشانید.

حجامت :

خونگیری بی‌تدبیر به هیچ وجه در طب سنتی پسندیده نیست و این روش مناسب کسانی است که سن آن‌ها به شصت نرسیده است، بیماری‌های مزمن و ضعیف‌کننده ندارند و از ضعف بنیه رنج نمی‌برند.

افرادی که بدن‌هایی قوی دارند و گرفتار کم‌خونی نیستند می‌توانند برای افزایش ایمنی بدن مدتی قبل از سفر و پیش از آن که هوا گرم شود یعنی اواخر خنکی بهار (بسته به هر شهر و اقلیم تاریخ آن متفاوت است) یک حجامت عام انجام دهند.

آلرژی :

ریزش رطوبات از بینی و حلق چه بصورت شفاف و رقیق چه به صورت چرکی و غلیظ در ایام حج شایع و از مشکلات جدی در اماکن مذهبی کشور عربستان است. به نظر می‌رسد نوع شوینده‌های بسیار قوی که برای شستشوی سطوح استفاده می‌شود در بروز این مشکل بی‌تاثیر نباشد.

• لازم است که حجاج عزیز حتی‌الامکان از استنشاق مستقیم این مواد جدا خودداری نمایند و دهان و بینی خود را با پارچه‌ای چند لایه بپوشانند و در سطح آغشته به این مواد بدون سجاده سجده ننمایند و هرگونه تماس با این مواد را کاهش دهند.
• شستشوی دست و صورت پس از تماس ، استنشاق آب هنگام وضو و مصرف موادی مانند خاکشیر یا تخم‌ریحان در شربت آبلیموی خنک می‌تواند بروز آلرژی را بکاهد.
• همچنین حجامت عام مطابق اصول توضیح داده شده در بخش حجامت یکی از عوامل افزایش مقاومت بدن و پیشگیری از آلرژی است.

حفظ آرامش:

مهمترین توصیه در این بخش یافتن راهکارهای حفظ آرامش است:

• سعی کنید از ابتدا با این سفر بدون اضطراب و استرس و به عنوان یک سفر معنوی و آرامبخش برخورد کنید.
• با آموزش‌های مناسب پیش از سفر و تکرار مناسک و مراسم خاص این ایام، پیش از شروع سفر و در خانه یا در جمع دوستان تا سفر، از استرس و اضطراب خود بکاهید.
• در طب سنتی آرامش روحی و آرامش جسمی به شدت به یکدیگر وابسته‌اند پس سعی کنید با خواب خوب، صحبت‌های خوب، خنده و خوشروئی و رهاسازی عضلات بدن به طور مرتب و برنامه‌ریزی شده به آرامش روحی خود کمک کنید.
• هم‌اتاقی‌های ناآشنا در سفر حج یکی از شرایط ویژه‌ای است که می‌تواند برای برخی استرس‌زا باشد. در انتخاب هم‌اتاقی‌های خود قبل از سفر دقت کنید و در طول سفر نیز در صورت بروز مشکل با صبر و بردباری و کاهش حساسیت‌ها شرایط روحی خود را در تعادل نگه دارید.
• همچنین به یاد داشته باشید آب خالص و سالم و خنک، آرام‌بخش است. همچنین برخی میوه‌ها مانند سیب و انگور و مرکبات مفرح و نشاط‌آورند. برخی شربت‌های کم‌شیرین و خنک خصوصا حاوی آبلیموی تازه یا آب نارنج در رفع تنش و اضطراب به شما کمک خواهند کرد.

کسالت عمومی و عدم نشاط:

چنانچه با وجود شوق و اشتیاق به انجام مناسک حج پس از آغاز سفر و مشاهد شریفه انرژی و نشاط کافی جهت انجام اعمال عبادی ندارید این مشکل می‌تواند به چند عامل اصلی مرتبط باشد:

• خستگی جسمی بدون شک به مرور زمان به خستگی روحی می‌انجامد. لازم است با استراحت کافی و برنامه‌ریزی منظم جهت اعمال عبادی از خستگی مفرط جسمی جلوگیری نمایید تا نشاط لازم را بدست آورید.
• پرخوری یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد کسالت و رخوت است. وقتی انرژی عظیمی از بدن صرف هضم و جذب غذا می‌شود نباید انتظار داشت که توان و نشاط کافی برای سایر اعمال وجود داشته باشد.
• کم‌آبی و خشکی بدن و یا گرمازدگی‌های ملایم و نامحسوس یکی از عوامل بی‌حس و حالی و سستی جسمی و روحی در زائران گرامی است.
• استرس و اضطراب بیش از حد و یا ترس از شرایط جدید می‌تواند انرژی روحی _ روانی شما را کاهش دهد و مانع انجام لذت‌بخش اعمال و حس نشاط و رضایت در طول سفر زیارتی شما گردد.

آماده‌سازی قبل از سفر:

لازم است زائران گرامی حداقل چند ماه پیش از سفر معنوی حج ، بدن خود را از نظر عضلانی و اسکلتی آماده سازند تا توان انجام اعمال حج را داشته باشند و دچار عارضه نگردند.

• پیاده‌روی منظم روزانه می‌تواند سطح مناسبی از گردش خون در عضلات را فراهم سازد و توانایی شما را بیافزاید.
• چنانچه از،بیماری‌های حرکتی و یا مشکلات عضلانی و مفصلی رنج می‌برید مدتی پیش از سفر به درمان و اصلاح بپردازید و حتی‌الامکان با روش‌های ماساژ ، روغن‌مالی و حرکت‌های ورزشی اصلاحی توانایی حرکتی خود را بالا ببرید.
• کاهش وزن اضافه و نزدیک شدن به وزن طبیعی راهکار مناسبی است که می‌تواند توانایی حرکتی شما را بیافزاید اما تصمیم به تعدیل وزن در صورت گرفتاری به اضافه‌وزن بیمارگونه باید خیلی زودتر از سفر انجام گردد زیرا کاهش وزن‌های سریع و ضربتی معمولا عوارض ضعف و ناتوانی با خود به همراه دارد.
• تهیه کفش مناسب طبی که از تهویه مناسب برخوردار باشد خصوصا هنگامی که ایام حج در فصل گرماست، از تدابیر مهم حرکات بدنی است. با این کفش از مدتی قبل از سفر پیاده‌روی کنید و مناسب بودن آن را در عمل ارزیابی نمایید تا هنگام انجام اعمال ناگهان با مشکلات آن مواجه نگردید. همچنین استفاده از جوراب نخی مناسب در سلامت پاهای شما موثر است.

مراقبت‌های حرکتی در زمان سفر:

سفر حج شامل اعمال و مناسکی است که الزاما حرکت و فعالیت جسمی می‌طلبد و لازم است در مورد این اعمال و حرکات تدابیر لازم را رعایت فرمایید:

• هنگام انجام حرکات بدنی در طول سفر تعادل را حفظ نمایید طبق آموزه‌های طب ایرانی چنانچه در حین فعالیت چهره شما بیش از حد سرخ شود یا تعداد تنفس و ضربان قلب بیش از حد بالا رود و یا عرق‌ریزش افراطی گردد باید فعالیت را کاهش دهید یا متوقف سازید.
• وقتی که در حال فعالیت هستید و تعداد تنفس و ضربان قلب بسیار بالا رفته و حس سرخی و حرارت شدید دارید هرگز ناگهان آب سرد مصرف نکنید که بسیار خطرناک است. بایستی در این زمان فعالیت را کاهش داده تا به تنفس و ضربان و حرارت طبیعی نزدیک شوید و سپس آب با خنکی ملایم مصرف نمایید.
• همیشه فعالیت بدنی را به آرامی شروع کنید و به تدریج افزایش دهید و در انتها نیز به آرامی کاهش داده و به پایان برسانید تا بدن فرصت تنظیم گردش خون و حرکت قلب را پیدا کند و دچار شوک ناگهانی بیمار‌ی‌زا نشود.
• هنگام فعالیت بدنی از لباس نخی آزاد و مناسب ، کفش طبی آزموده شده، جوراب تمیز نخی و در صورت جواز شرعی حین اعمال از یک پوشش نخی یا سایه‌بان روی سر و صورت برای پیشگیری از افتاب‌زدگی استفاده نمایید.
• در صورت نیاز استفاده از زانوبند و کمربند طبی بنا به تجویز پزشک هنگام فعالیت‌های طولانی به شما کمک می‌کند. بطور کلی مراقبت از اندام‌های آسیب‌پذیر و ضعیف بنا بر مشکلات جسمی هر فرد در طول حرکات قوی و طولانی لازم است.